Mbrojtja e Mjedisit

Kosova ka trashëguar një numër të madh të problemeve mjedisore të grumbulluara gjatë dekadave të përdorimit të pakontrolluar të burimeve natyrore dhe mineraleve, prodhimin industrial, prodhimin e energjisë përmes termocentraleve me energji qymyrguri, të gjitha të shoqëruara me nivel të lartë të ndotjes. Situata e përgjithshme mjedisore në Kosovë është përkeqësuar gjatë viteve të kaluara, me rritje të ndërtimeve, trafikut dhe ndotjes industriale. Problemet serioze mjedisore lidhen gjithashtu me ndotjen e ajrit, ujit dhe tokës, biodiversitetit të kërcënuar dhe shpyllëzimit. Pavarësisht se është bërë përparim thelbësor gjatë dekadës së fundit në zhvillimin e institucioneve, politikave, legjislacionit dhe strategjive për adresimin e këtyre problemeve, ende ekziston një mjedis i degraduar, qartë i dukshëm i cili mund të ketë një ndikim negativ të drejtpërdrejtë në shëndetin e popullatës.  Sipas Bankës Botërore “Analiza Mjedisore e Kosovës 2013” kostoja vjetore e degradimit të mjedisit në Kosovë vlerësohet në 327 milion EUR në 2010. Kjo kosto është e barabartë me afër 7% të GDP-së.

Megjithë sipërfaqen e saj të vogël territoriale (10,908 km2), Kosova karakterizohet nga një diversitet i pasur biologjik. Pozicioni gjeografik dhe faktorët ekologjikë të favorshëm e bëjnë Kosovën një nga zonat më të pasura me biodiversitet në Gadishullin Ballkanik. Flora e Kosovës përbëhet nga alga, lichenës, kërpudhat, fernës, gymnospermës dhë angiospermës që janë baza e jetës dhe shtresa e gjelbërt e tokës që ka ndikim të drejtpërdrejtë në jetën e qenieve njerëzore dhe kafshëve. Bazuar në hulumtimet e bëra deri më tani dhe në të dhënat e përfshira në Librin e Kuq të Florës të finalizuar për herë të parë në Kosovë në vitin 2013, numri i saktë i taxave vegjetative në Kosovë ende nuk dihet. Sipas të dhënave të disponueshme nga autorë të ndryshëm, mendohet se në Kosovë ka afro 2,800 ÷ 3,000 lloje të florës vaskulare. Ky diversitet floristik vjen si rezultat i pozitës gjeografike të Kosovës në Ballkan, prejardhjes historike të florës dhe bimësisë së Kosovës, përbërjes së larmishëm pedologjike dhe gjeologjike, faktorit klimatik, pozicionit të maleve përreth Kosovës dhe ndikimeve të elementeve floristikë nga Mesdheu, Europa dhe Azia. Prerja diskriminuese e drurit, degradimi i habitateve dhe ndryshimet globale të klimës janë faktorë që kanë ndikim të drejtpërdrejtë në zhdukjen e llojeve të ndryshme bimore dhe shtazore.

Në përputhje me studimet e përfunduara gjatë dekadave të fundit dhe me të dhënat e përfshira në Librin e Kuq të Llojeve të Kafshëve të finalizuara në 31 Dhjetor 2018 me mbështetjen Programi Mjedisor të Kosovës (PMK) ekzistojnë 46 lloje gjitarësh në Kosovë, shumë me rëndësi rajonale ose globale të konservimit. Përveç kësaj, më shumë se 250 lloje vertebrore të egra (225 lloje zogjsh rezidentë ose migrantë sezonalë, përfshirë disa lloje zogjsh gjahu) si dhe një numër jovertebrorësh (deri më tani 200 lloje fluturash dhe mbi 500 lloje makro-zoobenthos) janë identifikuar. Tokat kufitare malore ofrojnë habitatet për një numër të madh të llojeve gjitarësh, përfshirë arinjtë ngjyrë kafe, rreqëbullin, macet e egra, ujqërit, dhelprat, dhinë e egër, drenusha dhe drerin. Shumica e llojeve të kafshëve në vend janë të kërcënuara nga shkatërrimi i habitateve pyjore. Disa lloje zogjsh ujorë janë humbur tashmë në Kosovë, ndoshta si rezultat i shkatërrimit të ligatinës. Gjuetia ishte e rëndë gjatë viteve 1990, por aktualisht është e ndaluar dhe raportohet se ka shumë gjueti të paligjshme. Gjendja e tanishme e popullsive është e panjohur. Popullsitë e dy llojeve të breshkave janë varfëruar seriozisht nga koleksioni për tregtinë e kafshëve shtëpiake. Ekosistemet ujore në lumenj janë shumë të kërcënuar si rezultat i ndotjes së ujit nga burimet shtëpiake dhe industriale, si dhe minierave të pakontrolluara të rërës dhe zhavorrit në shtretërit e lumenjve.

Kosova ka 99 zona të mbrojtura nga natyra që mbulojnë 118.505,5 ha (11.4% të territorit të Kosovës). Në listën e zonave të mbrojtura janë përfshirë: 11 Rezervar Natyrore, 2 Parqe Kombëtare, 84 Monumente Natyrore, 1 Park Rajonal Natyror dhe 1 Peizazh të Mbrojtur. Sipërfaqja më e madhe e zonave të mbrojtura dhe zonave më të rëndësishme të biodiversitetit i përkasin Parqeve Kombëtare “Bjeshket e Nemuna” (62.488 ha) dhe “Sharri” (53.469 ha), ose 93.5% të sipërfaqes totale të zonave të mbrojtura.

Ujërat

Shumica e burimeve ujore të Kosovës janë të brendshme, me përjashtim të pjesës së sipërme të Lumit Ibri që është në Mal të Zi dhe derdhet në Liqenin e Gazivodës. Kosova mund të ndahet në 3 zona klimatike: 1) Rrafshi i Kosovës (600 mm/vit reshje); 2) Rrafshi i Dukagjinit (700 mm/vit reshje); dhe 3) Malet dhe pjesët pyjore (reshje 900÷1,300 mm/vit). Mesatarisht, Kosova pranon reshje rreth 760 mm/vit. Kjo është e barabartë me rreth 4,400 m3 për person në vit. Nga kjo rreth 40% është “e disponueshme”. Vlerësohet se Kosova ka rreth 1.600 m3 burime totale të rinovueshme të ujit për person në vit. Krahasuar me vendet e tjera të rajonit, nivelet e reshjeve dhe burimet e rinovueshme për person janë shumë më të ulëta: a) Reshjet (m3 për person në vit): 41% e mesatares rajonale; b) Burimet e rinovueshme (m3 për person në vit): 16% e mesatares rajonale. Sidoqoftë, modelet e reshjeve dhe përdorimit të ujit janë dukshëm të ndryshme brenda territorit të Kosovës dhe mungesat e ujit ka shumë të ngjarë të shfaqen në Lindjen e vendit sesa në Perëndim të vendit.

Pellgu i Lumit Drini është një nga katër pellgjet lumore në Kosovë. Ndodhet në pjesën perëndimore të vendit, midis Maleve Mokna në Veri dhe Malet e Sharrit në Jug. Është pellgu më i madh i lumenjve dhe mbulon një sipërfaqe prej 4,660 km2 ose rreth 42.8% të territorit të Kosovës, dhe është pellgu më i pasur i lumenjve në Kosovë për sa i përket disponibilitetit shumëvjeçar sipërfaqësor dhe nëntokësor. Peja, Gjakova dhe Prizreni janë komunat kryesore në pellg, me 30% të popullsisë së përgjithshme të vendit. Kërkesa e lartë për ujë bën presion në burimet e ujit. Njerëzit në zonat rurale mbështeten në sistemet e furnizimit me ujë të fshatit, puset ose burimet e tyre, dhe ujërat sipërfaqësorë. Uji sipërfaqësor dhe cilësia e ujërave nëntokësorë ndikohet nga ndotja nga ujërat e zeza të patrajtuara dhe depozitimi i mbeturinave nga komunat dhe industritë. Puset rurale janë në përgjithësi në gjendje të keqe dhe cilësia e ujit është e dobët.

Pavarësisht se institucionet për të zbatuar politikat dhe standardet e cilësisë së ujit funksionojn, kapacitetet e tyre për të implementuar dhe legjislacionin në nivelin qendror dhe lokal duhet të fuqizohet. Buxheti për sektorin e ujit është i pamjaftueshëm dhe shqetësimet mjedisore dhe klimatike nuk përfshihen në politika të tjera. Kosovës i mungojnë kapacitete njerëzore, administrative dhe kapitale për të implementuar standardet e BE-së, për ujin, mjedisin dhe klimën. Me përjashtim të autoriteteve të pellgjeve lumore, krijimi i të cilave është në fazën fillestare, institucionet kryesore të sektorit janë në funksion. Autoriteti përgjegjës për politikën e ujërave, mjedisit dhe klimës është Ministria e Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinor, përfshirë Agjencinë e Kosovës për Mbrojtjen e Mjedisit (AMMK), e cila është përgjegjëse për monitorimin e gjendjes së burimeve ujore. Për më tepër, ekziston një agjenci e re që merret me ujërat nëntokësorë, gjegjësisht Sondazhi Gjeologjik i Kosovës, dhe Këshilli Ndërministror i Ujërave me detyrë, d.m.th, koordinimi ndër-sektorial.

Ujërat dhe mjedisi në Kosovë përballen me sfida të mëdha: shumica e niveleve të ndotjes janë dukshëm mbi nivelin e BE-së. Kosova ka vetëm një impiant të trajtimit të ujërave të zeza dhe një pjesë e madhe e popullsisë nuk është e lidhur as me rrjetet e furnizimit me ujë të pijshëm, as me rrjetet e kanalizimeve. Ujërat e zeza me origjinë urbane dhe industriale derdhen direkt në lumenj pa trajtim paraprak. Si i tillë, uji në shumicën e lumenjve në Kosovë tejkalon ndjeshëm kufijtë e cilësisë së ujit në BE. Edhe nëse ndotja e ujërave nëntokësorë ekziston sot në Kosovë, ajo përbën një burim më të sigurt të ujit për furnizimin me ujë shtëpiak sesa uji sipërfaqësor. Është gjithashtu një burim më i qëndrueshëm nga pikëpamja sasiore. Thatësirat në vitet e fundit kanë treguar nevojën për plotësimin e rezervuarëve sipërfaqësor me zhvillimin e ujërave nëntokësorë, në mënyrë që të tejkalohen periudhat e thata. Megjithëse uji sipërfaqësor do të vazhdojë të jetë burimi kryesor i ujit në Kosovë, lëvizja drejt një përqindje më të lartë të përdorimit të ujit të furnizuar nga ujërat nëntokësore do të rrisë fleksibilitetin ndaj mjedisit dhe ndryshimeve klimatike. Ujërat nëntokësorë paraqesin kështu një burim të rëndësishëm për përdorim shtëpiak, industrial dhe bujqësor në Kosovë. Megjithë rëndësinë e tij, burimet e ujërave nëntokësorë nuk janë hulumtuar sa duhet, as hulumtuar në mënyrë cilësore dhe sasiore, për shkak të pjesës së mungesës së rrjetit funksional të monitorimit të ujërave nëntokësorë. Mungesa e një rrjeti monitorues modern dhe efikas ka efekte negative serioze në planifikimin dhe zhvillimin afat-shkurtër, afat-mesëm dhe afat-gjatë në sektorin e ujit.

Ndryshimet Klimatike

Varfëria e bën Kosovën veçanërisht të prekshme nga çdo ndryshim klimatik. Në Kosovë, ligjet kornizë në fushën e Ndryshimeve Klimatike janë në fuqi ose në proces të miratimit. Institucionet e nevojshme për të zbatuar standardet e BE-së janë krijuar por kapacitetet e tyre për të implementuar legjislacionin në nivelin qendror dhe lokal duhet të fuqizohen. Këto përfundimisht lidhen me promovimin e efikasitetit të energjisë dhe rritjen e shfrytëzimit të Burimeve të Rinovueshme të Energjisë (BRE). Këto synime janë deklaruar edhe në Strategjin e Energjisë së Kosovës (2017-2026) miratuar nga QeK në Janar 2018.

Raporti i Komisionit Europian për vitin 2016, për Kosovën, në kapitullin në lidhje me Mjedisin dhe Ndryshimet Klimatike, vuri në dukje nevojën për të përmirësuar cilësinë e raportimit të mjedisit dhe sistemit të monitorimit të treguesve të mjedisit, si dhe për të implementuar projektet prioritare të identifikuara nga strategjitë e miratuara mjedisore. Agjensia e Kosovës për Mbrojtjen e Mjedisit (AMMK) prodhoi Inventarin e Gazrave Serë (GS). Kjo identifikoi sektorët kryesorë që kontribuojnë për emetimet e GS. Kosova, megjithëse nuk është Palë e UNFCCC ose Protokollit të Kyotos pranon ndryshimet klimatike si një zonë me përparësi dhe është e përkushtuar të japë kontributin e saj në këtë sfidë globale. AMMK është pika qendrore dhe partner bashkëpunues i Kosovës me Agjencinë Europiane të Mjedisit (AEM) dhe raporton në Rrjetin Europian të Informacionit dhe Vëzhgimit të Mjedisit (RrEIVM).

Strategjia e Ndryshimeve Klimatike adreson dy komponentë: Zhvillimet e ulëta të emetimeve (Reduktimi i emetimeve GS) dhe Përshtatja me Ndryshimet Klimatike. Kjo Strategji përfshin dy përbërës; Komponenti për Zhvillimin e Ulët të Emetimeve dhe komponenti i Përshtatjes, përbërësit e mësipërm janë përfaqësuar në dy kapituj të veçantë. Për të përballuar ndryshimet klimatike, kjo Strategji 2019-2028 do të ndihmojë në implementimin e masave të përshtatshme për ndërtimin e kapaciteteve, forcimin institucional, promovimin e mekanizmave të zhvillimit të pastër dhe përgatitjen për katastrofat natyrore. Strategjia e Kosovës parashikon të parashikojë në mënyrë efektive ndikimet e ndryshimeve klimatike, duke marrë parasysh parimet e miratuara ndërkombëtarisht për zhvillimin e qëndrueshëm.

Përshtatja ndaj ndryshimeve klimatike është thelbësore për uljen e rrezikut dhe dëmtimit nga ndikimet aktuale dhe të ardhshme të ndryshimeve klimatike me kosto efektive dhe për të shfrytëzuar përfitimet e mundshme që rrjedhin nga ndryshimet klimatike. Strategjia Kombëtare e Përshtatjes (SKP) do të synojë të prezantojë mekanizma të rinj dhe të përmirësojë mekanizmat aktual të zvogëlimit të rrezikut nga katastrofat, veçanërisht e rëndësishme për sektorët me rëndësi ekonomike që janë veçanërisht të ndjeshëm ndaj ndikimeve të ndryshimeve klimatike, dhe për të rritur kapacitetin e përshtatjes të sistemeve natyrore, në veçanti ekosistemet e cenueshme, dhe shoqëria, në veçanti komunitetet e cenueshme, të tilla si fermerët e varfër, grupet margjinale dhe gratë, për të adresuar ndikimet klimatike dhe rreziqet që lidhen me jetën e tyre dhe jetesën e tyre. Prandaj, Strategjia synon të ndërtojë kapacitetet e partnerëve lokalë, akterëve dhe palëve të interesit për të integruar çështjet e ndryshimeve klimatike dhe përshtatjen në proceset e zhvillimit lokal dhe rajonal, dhe t’i fuqizojë ato për adresimin e çështjeve të ndryshimeve klimatike.

Sfida kryesore për uljen e emetimeve të GS janë kufizimet financiare të ndërmarrjeve publike dhe private për të investuar në teknologjitë e tyre për të zvogëluar këto emetime. Meqenëse kontribuesit kryesorë të GS janë sektorët e ndryshëm, të cilët monitorohen nga Ministritë dhe Komunat, atëherë kjo strategji adreson në mënyrë specifike masat e nevojshme që do të zbatohen nga këto autoritete.

Strategjia e Ndryshimeve Klimatike është korniza themelore për zvogëlimin e gazrave globale dhe përshtatjen me ndryshimet klimatike, mbi bazën e të cilit, pas miratimit të Qeverisë, do të ndërmerren hapa të mëtutjeshëm në harmonizimin e legjislacionit me dispozitat e BE-së, implementimin e legjislacionit, implementimin e standardeve përmes politikave të përcaktuara, në koordinim me strategjitë tjera dhe planet e veprimit.